Ukrayna Savaşı’nın Orta Asya’ya Etkisi

21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü ve HÜSAM (Hacettepe Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi) danışma kurulu üyesi Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, 24 Șubat 2022 tarihinde Rusya Federasyonu’nun Ukrayna’ya karșı bașlattığı savaștan en çok etkilenen bölgelerin bașında Orta Asya’nın geldiğini açıkladı.

UHA / İnternational News Agency

Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, bunun başlıca sebebinin, Orta Asya ülkelerinin Ukrayna gibi SSCB’nin dağılması sonucunda bağımsız ülkeler haline gelmeleri sebebiyle Rusya’nın etki alanı olarak gördüğü ‘eski Sovyet alanında’ bulunduğunu dile getirdi.

“Bundan dolayı, savaşın sebebi konusunda hangi tarafı haklı bulduklarından bağımsız olarak Orta Asya ülkeleri, Rusya’dan tehdit algılamaktadırlar” diyen Doç. Dr. Somuncuoğlu, “Buna ek olarak Orta Asya ülkeleri Rusya’ya uygulanan yaptırımlardan da derinden etkilenmiştir” dedi.

Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, şunları söyledi:

“Bunun sebepleri Kazakistan ve Kırgızistan’ın Rusya ile ekonomik birlik içinde olmaları; Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan’dan birkaç milyon kişinin Rusya’da göçmen işçi olarak bulunması; Rusya’nın halen Orta Asya ülkelerinin en büyük veya en büyük ikinci ticaret partneri olması; ve Orta Asya ülkelerinin bölge dışı ticaretlerinde Rusya’dan geçen ulaştırma yollarına bağımlı olmalarıdır.

Bütün bunlar göz önünde bulundurularak, bu yazıda devam eden Ukrayna savaşının 1,5 yılının Orta Asya ülkeleri üzerindeki siyasi etkileri incelenmektedir.

Savaş Öncesi Rusya’nın Orta Asya’daki Etkisi Ukrayna savaşı öncesinde Orta Asya ülkeleri çelişkili bir süreç içerisindeydi; bir taraftan bağımsızlıklarının içini doldurmaya çalışırken diğer taraftan Rusya’nın şekillendirdiği ‘eski Sovyet bölgesinde kalmaya’ devam etmekteydiler”.

SSCB’nin dağılmasından bu yana Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan, hemen hemen tüm Rusya merkezli güvenlik ve ekonomik bütünleşme
mekanizmaları içerisinde yer aldığını ifade eden Doç. Dr. Somuncuoğlu, bugün bu üç ülkenin Rusya’nın oluşturduğu Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) üyesi olup, Kazakistan ve Kırgızistan ise Avrasya Ekonomik Birliği (AEB) üyesi olduğunun altını çizdi.

Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, bu ülkelerin güvenlik kaygıları ve ekonomik şartları farklılık göstermekle birlikte, Rusya olmadan kendi güvenliklerini ve ekonomik gelişmelerini sağlayamayacakları kanısının yaygın olduğunu söyledi.

Bu ülkelerin, Rusya’yı güvenlik sağlayıcısı olarak görmelerinin sebebinin ise toplumsal ve siyasal yapılarındaki zayıflıklar ve dışarıdan algıladıkları tehditlere karşı kendilerini savunmasız hissetmeleri olduğunu dile getiren Doç. Dr. Somuncuoğlu, “Ekonomik gelişmelerini tamamen Rusya merkezli olarak görmelerinin sebebi ise, sadece Sovyet döneminden kalma ekonomik, siyasi ve altyapısal olarak Rusya’ya bağımlı olmaları değil, zihinsel olarak da Rusya’dan kopamamaları” olduğunu belirtti.

“Diğer Orta Asya ülkelerinden farklı dış politika tercihlerine sahip olan Türkmenistan ve Özbekistan ise, Ukrayna savaşından hemen önceki yıllarda ekonomik ve güvenlik alanlarında Rusya ile ilişkilerini geliştirmeye yönelmişlerdi” diyen Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, şöyle devam etti:

“1995’de Bağlantısızlar Hareketi’ne katılan ve daimi tarafsızlık statüsünü BM nezdinde tanıtan Türkmenistan, bunu sadece kendini bölgesel ve küresel problemlerden soyutlamak için değil, aynı zamanda başta Rusya olmak üzere büyük güçlerin etkisinden sıyrılmak amacıyla da sürdürmektedir. Özbekistan ise 1992-1999 yıllarında Türkmenistan hariç diğer Orta Asya ülkeleri gibi Rusya’nın bölgenin güvenlik sağlayıcısı olmasını sağlayan Kolektif Güvenlik Anlaşması’na taraftı”.

Doç. Dr. Somuncuoğlu, 1999’da anlaşmadan çekilen Özbekistan’ın, Rusya’ya karşı ortak cephe oluşturmaya çalışan GUAM (Gürcistan, Ukrayna, Azerbaycan, Moldova) ülkeleriyle bir araya geldiğini, 2001’de ise ABD’ye askeri üs sağladığını hatırlatarak, “ancak 2005 Andican olaylarında ABD’nin kendisini devirmeye çalıştığına ikna olan Özbekistan’ın ilk cumhurbaşkanı İslam Kerimov, ABD üssünü kapattı ve 2006’da AEB’in öncüsü olan Avrasya Ekonomik Topluluğu’na (AET) ve KGAÖ’ye katıldı. AET’ten 2008’de1, KGAÖ’den ise 2012’de2 ayrılarak Rusya’dan uzaklaşan Özbekistan, ilk cumhurbaşkanı İslam Kerimov’un ölümünden sonra Rusya ile yeniden yakınlaşsa da, Rusya’nın ısrarlarına rağmen bu sefer anılan örgütlere girmemeyi tercih etti” dedi.

Savaştan önceki birkaç yılda Özbekistan ve Türkmenistan’ın Rusya ile güvenlik işbirliğini sıkılaştırmalarının önemli bir sebebinin, ABD’nin
Afganistan’dan çekilme sürecinin yarattığı belirsizlik olduğunu açıklayan Doç. Dr. Somuncuoğlu, şöyle devam etti:

“2021’de ABD’nin kurduğu Afganistan ordusunu ortada bırakarak hızlıca çekilmesi ve Taliban’ın bütün Afganistan’ı kolayca ele geçirmesi, bölgedeki endişeleri haklı çıkarmıştır. Tacikistan dışındaki Orta Asya ülkeleri, Taliban hükümetiyle iyi geçinme politikasına yönelseler de Afganistan’dan tehdit algılamaya devam etmektedirler.

Savaş öncesinde Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’ın Rusya’yı güvenilir müttefik ve güvenlik sağlayıcısı olarak görmelerinin göstergesi, bu ülkelerin sadece dış değil, iç güvenlik tehditlerine karşı da Rusya’nın yardımına başvurmak istemeleridir. Rusya’nın bölgedeki tek kuvvet kullanım örneği, 1992-1997 Tacik İç Savaşı sırasında gerçekleşmiş, Rusya İmamali Rahmonov yönetiminin iç savaşta galip gelmesine yardımcı olmuştur”.

Hacettepe Üniversitesi Stratejik Araştırmalar Merkezi) danışma kurulu üyesi Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, 2010’lu yıllarda KGAÖ iç güvenlik krizlerinde Rusya’nın müdahalesini mümkün kılan bir örgüt haline geldiğine vurgu yaparak, 2010’da Kırgızistan’ın güneyindeki etnik çatışmalar sırasında Kırgızistan’ın Rusya’dan yardım istese de KGAÖ’nün ilk müdahalesinin ise Ocak 2022’de Kazakistan’daki halk protestoları sırasında gerçekleştiğini kaydetti.

Rusya’dan Zihinsel Uzaklaşma Rusya’nın Ukrayna’ya saldırısı ve Kırım’a ek olarak Ukrayna’nın dört bölgesine talip olmasının, Orta Asya’da
deyim yerindeyse şok etkisi yarattığını ifade eden Doç. Dr. Somuncuoğlu, Her ne kadar bu süreç 2014’de Kırım’ın yasadışı ilhakıyla başlamışsa da Rusya’nın halen açıkça kendi ordusuyla birkaç yönden Ukrayna’yı işgale girişerek Ukrayna’nın dört ilini ilhak etmeye çalıştığını aktardı.

Doç. Dr. Anar Somuncuoğlu, “Meselenin gelmiş olduğu noktada Orta Asya ülkeleri açısından bu savaşın NATO’nun genişlemesi ve Amerikan politikasıyla ilgili olup olmadığının çok fazla bir önemi yoktur. Zira her haliyle Rusya, SSCB’nin dağılmasından sonra oluşan durumu – ki buna Orta Asya ülkelerinin bağımsızlıkları da dâhildir- kabul etmediğini göstermektedir” dedi. (devam edecek)

***

Yazar hakkında

Anar Somuncuoğlu