Soğuk savaşın adresi: Donetsk ve Luhansk neden önemli?

Rusya-Ukrayna krizindeki savaş ihtimali aylardır gündemde. Tüm dünyanın gözü Rusya Lideri Putin’in atacağı adımlar ve alacağı kararlarındaydı.

Putin, olağanüstü güvenlik konseyi toplantısından sonra, Ukrayna’nın doğusunda yer alan Donetsk ve Luhansk’taki Rus ayrılıkçıların bulunduğu iki bölgenin ayrı “bağımsız ülkeler” olarak tanınma talebinin tanındığını açıkladı.

2014’ten beri Rusya yanlısı ayrılıkçıların kontrolünde

“Donetsk Halk Cumhuriyeti” ve “Luhansk Halk Cumhuriyeti” olarak kendini tanımlayan iki yönetimin liderleri Rusya Lideri Putin’den kendilerini bağımsız iki ülke olarak tanımasını istemişti.

Zira, Ukrayna’nın doğusundaki Donetsk ve Luhansk bölgelerinin içinde belirli alanlar, 2014’teki çatışmalardan beri Rusya yanlısı ayrılıkçıların fiilen kontrolü altındaydı. Ayrıca, bu bölgeler tek taraflı olarak iki “cumhuriyet” olarak kendilerini ilan etmişlerdi.

Fakat, Ukrayna ve Batı ülkelerinin yanı sıra Rusya da bu iki devleti tanımıyordu.

[Grafik: TRT Haber]

Donetsk ve Luhansk’in yer aldığı Donbas bölgesi, zengin kömür rezervlerine sahip. Hem Ukrayna hem de Rusya için oldukça önemli.

Ukrayna’nın bölgedeki madenlerden gelir elde edip, zayıf ekonomisini ayakta tutma çabası hayati önem taşırken, Rusya ise bölgedeki Rus ayrılıkçılarla yakından ilgili.

Çatışmalar nasıl başladı?

Uzun bir dönem Sovyetler Birliği’ne bağlı bir cumhuriyet olarak varlığını sürdüren Ukrayna, 1991’de bağımsızlığını kazandı. Fakat, ülkeyi Rusya yanlısı iktidarların yönetmeye başlamasıyla da halk durumu birçok kez protesto etti.

Öte yandan, bağımsızlığını kazanan Ukrayna günümüze dek dönem dönem Donbas bölgesinden yükselen ayrılık talebleriyle de karşı karşıya kaldı.

Rusya yanlısı ayrılıkçılarla Kiev yönetimi arasında 2014’ten bu yana süren çatışmalarda binlerce kişinin hayatını kaybettiği biliniyor.

Peki, Donetsk ve Luhansk’ın bölgedeki önemi nedir? Ukrayna ve Rusya’nın arasındaki bu noktaların bağımsızlığı süreci nasıl etkiler? Ankara Kriz ve Siyaset Araştırmaları Merkezi (ANKASAM) Başkanı Prof. Dr. Mehmet Seyfettin Erol, Ukrayna-rusya krizini ile Donetsk ve Luhansk bölgelerinin önemini TRT Haber’e değerlendirdi.

“Bölgede 120’den fazla etnik gruptan insan yaşıyor”

ANKASAM Başkanı Prof. Dr. Erol, Luhansk ve Donetsk bölgelerinde yaşayanlar ve genel özelliklerini şöyle anlattı:

“Donetsk bölgesi, Ukrayna’nın nüfusu en yoğun bölgesidir. Toplam nüfusun yaklaşık yüzde 9’una ev sahipliği yapmaktadır. Bölge, baskın bir kentsel nüfusa sahiptir ve Donbas’ın endüstriyel bölgesini oluşturmaktadır. Donbas’ın nüfus yapısı, genellikle çok uluslulukla karakterize edilmektedir. Bölgede 120’den fazla etnik gruptan insan yaşamaktadır. Bunlar; Ukraynalılar, Ruslar, Yunanlar, Yahudiler, Almanlar, Tatarlar ve diğerler gruplardır. Bölge nüfusunun etnik bileşiminde Ukraynalılar, Ruslara göre daha baskındır. Bölgenin kuzey, kuzeybatı ve güneybatısında Ukraynalıların oranı daha yüksektir. Diğer üç şehirde; yani Donetsk, Makeyevka ve Yenakiieve’de ise Rus nüfusu, Ukraynalılardan biraz fazladır.

Bölgeye ilişkin veriler analiz edildiğinde, başta Güneydoğu Ukrayna toprakları olmak üzere Rusların sistematik ve toplu bir şekilde Donbas’a yerleştirildiği görülmektedir. Donbas’taki demografik eğilimler, Rus kontrolünden sonra çarpıcı bir biçimde değişmiştir. Rusya kontrolü altındaki toprakları terk edenler arasında genç ve orta yaşlılar çoğunluğu oluşturmaktadır. Tüm bu gelişmelerin sonucunda ise nüfusun demografik yapısı bozulmuştur. Ancak bölgeye bir göçmen akını da söz konusudur.

Özellikle de Kharkiv Oplot da dahil olmak üzere Ukrayna karşıtı örgütlerin üyeleri, Kiev yönetimi tarafından kontrol edilen bölgeden kaçmıştır. Göçmen akınına dahil olanların büyük kısmı, Rus vatandaşlarıdır.

Aslında Donbas, Luhansk’tan Donetsk’e kadar küçük tarım alanlarını içeren bir sanayi bölgesidir. Bu sanayi bölgesindeki kuruluşların çoğu Rus kontrolü sürecinde ya iflas etmiş ya da kapatılmıştır. Endüstriyel atıklar nedeniyle Donbas’ın havası ve yeraltı suları da kirlenmiş durumdadır.”

“Ukrayna’nın ilk sıradaki sanayi bölgesi”

Prof. Dr. Erol, Luhansk ve Donetsk’ın ekonomik olarak Ukrayna için önemine dikkat çekerek, sanayi üretimi bakımından önemine değendi:

“Modern Donbas, Ukrayna’nın maddi ve teknik temelinin oluşturulmasında önemli rol oynamıştır. Nitekim ülkenin en büyük ekonomi bölgesidir. Tarihsel olarak uzmanlığıyla öne çıkan, bu meziyetini koruyan ve uzman niteliğini sürekli geliştiren Donbas, Ukrayna’nın tipik eski bir sanayi bölgesidir. Çeşitli kaynakların bulunması, denize erişim imkanının olması, bilimsel ve sosyal altyapının varlığı, nüfusunun önemli derecede kentleşmesi gibi nedenlerle Donbas, büyük bir sanayi bölgesi haline gelmiştir.

Bölgenin sanayi kompleksi; yakıt ve enerji, kimyasal ve metalurji, tarımsal sanayi ve emtia üreten tesisleri içermektedir. Donbas, işletmelerin üretim ve ekonomik faaliyetlerden elde ettiği ihracat karları bakımından Ukrayna’daki diğer bölgeler arasında ilk sırada yer almaktadır.

Ülkenin askeri potansiyeli açısından da büyük önem taşıyan Donbas, devletin tüm askeri üretiminin üçte birini karşılamaktadır. Kişi başına düşen sanayi üretimi bakımından Donetsk, Dnepropetrovsk ve Zaporozhye’den sonra 3’üncüdür. Luhansk ise 4. sırada yer almaktadır.”

[Harita: TRT Haber]

“Ukrayna’daki “Rus” yerleşim yerlerinin sakinlerini destekliyorlar”

Erol, ayrılıkçıların, Donbas bölgesindeki ayaklanmalarının nedeni olarak kültürel ve sosyal zemindeki çelişkilerle ilişkilendirildiğini söyledi:

“Donbas halkının 2014 yılının Mart ayında merkezi hükümete karşı başlayan silahlı ayaklanmayı desteklemesinin nedenleri, genellikle kültürel ve sosyal zemindeki çelişkilerle ilişkilendirilmektedir. Donbas’taki ayrılıkçı ayaklanmanın sadece Donetsk ve Luhansk bölgelerinin belirli bir bölümüne ulaşıp; Doğu Ukrayna’nın diğer bölgelerinde tutunamamış olmasının ardındaki baskın mantık ise Rus yanlısı milislerin, Ukrayna’daki “Rus” yerleşim yerlerinin sakinlerini desteklemeye daha istekli olmasıdır.

Eski Cumhurbaşkanı Viktor Yanukoviç’in devrildiği gün, Ukrayna’nın Verkhovna Rada’sı (Ukrayna Meclisi), Rus diline bölgesel dil statüsü veren yasayı yürürlükten kaldırmıştır. Her ne kadar dönemin Ukrayna Geçici Cumhurbaşkanı Oleksandr Turchynov kararı veto etmişse de Rus yanlısı eylemciler; Donetsk, Luhansk ve Kharkiv’de kitlesel protestolara başlamıştır.

Söz konusu protestolar, daha sonra idari binaların ele geçirilmesine, ardından da silahlı isyana dönüşmüştür. Bu da hükümet birlikleri ile ayrılıkçılar arasındaki savaşı beraberinde getirmiştir.”

“Donbas topraklarında rakipsiz ağır sanayi devleri var”

Donetsk’in sanayi potansiyeli açısından Ukrayna’nın ikinci önemli bölgesi olduğunu ifade eden Erol, Donbas bölgesinde en mühim ağır sanayi devlerinin bulunduğu bilgisini verdi:

“Donetsk’in sanayi potansiyeli, sanayi üretimi açısından Mariupol’den (Donbas bölgesinde bulunan, Ukrayna kontrolü altındaki bir şehir) sonra bölgede ikinci sıradadır. Büyüme oranları açısından ise ilk sırada yer almaktadır. Donetsk, serbest ekonomik bölgelerinin yatırım hacimleri açısından Ukrayna’nın en mühim bölgelerindendir. Zaten Donetsk, Makeevka şehriyle birlikte Sovyetler Birliği döneminde de en büyük sanayi merkeziydi.

Donbas topraklarında sadece Ukrayna ölçeğinde değil; Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ölçeğinde rakipsiz ağır sanayi devleri vardır. Bunlar ağır sanayi işletmeleridir.

En bilinenleri şunlardır:

-Novokramatorsky Mashinostroitelny Zavod-Azovmash Üretim Derneği
-Gorlovski Makine Yapım Tesisi
-Metalurji Tesisi “Azovstal”
-Cıva Fabrikası Nikitovsky

Bölgede bulunan, Kömür Madenciliği Üretim Birlikleri “TorezAntrasit” ve “Shakhtyorsk-Antrasit ise Ukrayna’da yüksek dumansızlığa ve diğer özelliklere sahip ve aslında pratikte dünyada benzersiz olan yüzde 100 antrasit kömürünü üretmektedir.”

“Donbas şehirleri oligarkın çıkarları doğrultusunda stratejik bakımdan önemli”

Prof. Dr. Erol, bölgenin Rusya ile yakın bağlarını anlattı. Erol, bölgedeki sanayi şirketlerinin Rusya’yla bağları olan Ukraynalı oligarklara ait olduğuna değindi:

“Belirtmek gerekir ki; bölgedeki en büyük finans ve sanayi grupları, kısmen Rus iş dünyası ve hükümeti tarafından desteklenen Ukraynalı oligarklara aittir. Örneğin Rinat Akhmetov. Kendisi System Capital Management Holdingi’nin ana hissedarıdır. Ahmetov’un iş ortağı Vadim Novinsky’dir.

Donbas tarafından kontrol edilen bölgede Akhmetov’un firmaları vardır. Bu şirketler, devlet politikasını etkilemeye devam etmektedir. Muhalefet Bloku partisinin üyeleri, örneğin Mariupol gibi, oligarkın çıkarları doğrultusunda stratejik bakımdan önemli olan Donbas şehirlerindeki karar alma mekanizmalarını etkilemektedir. Bunda da Bölgeler Partisi etkili olmaktadır.

Ayrıca bölgede kendisine yaptırım uygulanan Viktor Medvedchuk da etkindir. Rus oligarşisiyle yakın bağları vardır. Vaftiz Babası da Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’dir. Kendisi Hayat İçin Muhalefet Platformu’ndan milletvekili olmuştur.

Sergei Kurchenko’nun adı ise Donetskteplokommunenergo’ya gaz tedarikini sınırlayan PJSC Donetskoblgaz’la ilgili skandal haberleriyle duyulmuştur. Söz konusu olayın ardından Donetsk’in Ukrayna kontrolündeki bölgelerinin sakinleri, soğuk havalarda ısınma sorunu yaşama tehdidiyle karşı karşıya kalmıştır.

Firmaların listesi uzatılabilir. Lakin Donbas sanayi bölgesindeki şirketlerin, yabancı ülkelerle ve özellikle de Rusya’yla bağları olan Ukraynalı oligarklara ait olduğu söylenebilir.”

“2014 yılından sonra Ukrayna’yı destekleyenler, Donbas’ı terk etti”

Ukrayna’yı destekleyen halkın 2014’ten sonra Donbas bölgesini terkettiğini belirten Prof. Dr. Erol, buralarda yaşayan nüfusa Rus pasaportları verildiğini de ifade etti:

“Rusça konuşan nüfus, tarihsel olarak modern Rusya’dan Donbas’a taşınmıştır ve bu da Rus yanlısı olmalarına yol açmıştır. Ukrayna’yı destekleyen nüfusun neredeyse tamamı, 2014 yılından itibaren Donbas topraklarını terk etmiştir.

Donetsk ve Luhanks Halk Cumhuriyetleri’nde (DNRLNR) yaşayan nüfusun geri kalanına, Donetsk Halk Cumhuriyeti (DNR) ve Luhanks Halk Cumhuriyeti (LNR) Başkanları (Denis Pushilin ve Leonid Pasechnik) da dahil olmak üzere Rus pasaportları verilmiştir.”

Erol, Rusya’nın Donetsk ve Luhanks’ı tanımasının, bölgedeki Rus destekçileri için fırsat olarak değerlendirildiğini belirtti:

“Ukrayna yanlısı nüfus, askeri harekat riski nedeniyle bahse konu olan bölgeleri terk etmiştir. Dolayısıyla Donbas’ta Rusları temsil edilen nüfusun geri kalanı, Rusya’nın desteklediği gruplardır. Bu insanlar ise sözde DNRLNR’nin tanınmasını, Abhazya Senaryosu’na benzer şekilde “ayrılıkçıların bağımsızlığı” için bir çağrı ve Ukrayna topraklarının daha fazla Rusya kontrolü altına girmesi noktasında bir fırsat olarak değerlendirmektedir.”

Grafik: M. Furkan Terzi