Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY: “İklim değişikliği insanlarda çok ciddi sağlık sorunlarına yol açıyor”

 İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi, Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Dalı Öğretim üyesi Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, Öncelikle iklim değişikliği, ormansızlaşma ve ekosistem tahribatının karşılıklı etkileşimleri bulunduğuna dikkat çekti.

Değiştirdiğimiz Sadece İklim mi?

Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, İklim Haber için kaleme aldığı “Salgın Hastalıklar, Ekosistem Tahribatları ve İklim Değişikliği ile İlişkili mi?” başlıklı yazısında,  ormansızlaşma ve arazi kullanım değişiklikleri iklim değişikliğini arttırırken, değişen iklimler de ormansızlaşmaya ve ekosistem tahribatına neden olabiliyor. Buradan insanlar tarafından doğrudan ormansızlaşma ya da ekosistem tahribatı yapılmasa da sulak alanların kuruması, orman yangınları gibi şiddetlenen iklim değişikliği etkileriyle oluşan ekosistem tahribatlarının da yukarıda açıklanan ekosistem tahribatı-salgın hastalık ilişkisine benzer sonuçlar doğuracağı ortada” olduğunu açıkladı.

İklim değişikliğinin halihazırda da insanlarda çok ciddi sağlık sorunlarına yol açtığını söyleyen Prof. Dr. TOLUNAY, bunların başında sıcak hava dalgaları, sel ve taşkın, hortumlar, orman yangınları, çığlar gibi iklim değişikliğiyle şiddetlenen ve sıklığı artan afetlerin doğrudan neden olduğu can kayıplarının geldiğinin altını çizdi.

Ek olarak başta Afrika ülkeleri olmak üzere kırsal yoksulluğun yüksek olduğu az gelişmiş çoğu ülkede gıda ve temiz suya erişilebilirliğini düşürdüğü için de sağlık sorunlarının artmasında etkili olduğunu ifade eden Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, “Nitekim Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) iklim değişikliğine bağlı olarak yaşanabilecek su ve gıda kriziyle bağlantılı olarak 2030-2050 yılları arasında yetersiz beslenme, sıtma, ishal ve sıcaklık stresi nedeniyle her yıl 250 bin erken ölüm beklendiğini açıkladı (9). Yine kuraklık ve su kıtlığı ya da sel ve taşkınlarla birlikte kirli sularla bulaşan kolera, dermatit, konjonktivit, salmonella gibi hastalıkların da artacağı öngörülüyor” dedi (9, 10).

Öte yandan iklim değişikliğinin doğadaki canlıları göçe zorladığının da bilindiğini söyleyen Prof. Dr. TOLUNAY, canlıların artan sıcaklıklar nedeniyle enlemsel olarak kuzeye, dağlık alanlarda ise dağdaki daha yüksek rakımlara doğru göç ettiğini ve bu göçlerle birlikte patojenlerin daha geniş alanlara yayılabildiğine hatırlattı.

Her canlının aynı hızda göç edememesi nedeniyle patojenlerin yeni konakçılara bulaşması riskinin de oldukça arttığını ifade eden Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, “Bu göçler sırasında patojenlerin vektörleri ve konakçıları da yayılıyor. Örneğin sivrisineklerle birlikte Zika ya da Batı Nil Virüsü gibi hastalıklar da daha önce görülmedikleri coğrafyalarda ortaya çıkabiliyor (11). İklim değişikliği nedeniyle göç eden türlerin yollarının insanlarla kesişmemesi neredeyse olanaksız, dolayısıyla daha fazla patojenin insanlara ulaşması mümkün. Bu noktada sadece insan hastalıklarına neden olan patojenlerin değil, bitkilere ve hayvanlara bulaşan hastalık ve zararlıların da artacağını belirtmek gerekli. Bunun da gıda üretiminde azalmalara neden olarak gıda krizini tetiklemesi, bundan öte zararlılarla mücadele için daha fazla kimyasal kullanılacağı için toprak ve su kirliliğine yol açması da kaçınılmaz” olduğunu dile getirdi.

Prof. Dr. TOLUNAY, yine değişen iklim koşullarına uyum sağlayamayan canlıların ölmesi ve göç edememesinin biyoçeşitliliği azaltarak seyreltme etkisi yaratacağını belirterek, şunları söyledi:

“Yukarıda da açıklandığı üzere biyoçeşitlilik kaybının neden olduğu seyreltme etkisi de patojenlerin yeni taşıyıcı ve konakçılarla karşılaşması olasılığını yükseltecek. Nitekim Biyoçeşitlilik ve Ekosistem Hizmetleri Hükümetlerarası Bilim-Politika Platformu (IPBES) 2018 yılında dünyada (o zaman) bulunan tanımlanmış 1,7 milyon canlı türünden 1 milyonunun habitat değişimi, iklim değişikliği, kirlilik, aşırı kullanım ve kirlilik nedeniyle yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kaldığını açıkladı” dedi (12).

Hayat döngüsü kısa olan canlıların iklim değişikliğiyle değişen ekolojik koşullara uyum sağlamasının çok daha kolay olduğunu açıklayan Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, “Örneğin bazı böcek türleri soğuk iklimlerde yılda bir defa döl verirken ısınmayla birlikte bunun ikiye üçe çıkabildiği biliniyor. Kolera bakterisi üzerinde yapılan bir araştırma iklim değişikliğiyle birlikte iklimdeki dalgalanmalara karşı duyarlılığının azaldığını ortaya kondu (13). Bunlara benzer örneklerin sayısı artırılabilir. Çünkü doğadaki canlıların tümü için iklim baskın bir faktördür ve evriminden dünya üzerindeki yayılışlarına, metabolizma faaliyetlerinden, fenolojilerine, göçlerine, bazı türlerde cinsiyetlerine kadar canlı yaşamına yön vermektedir. Her türün ekolojisi farklı olacağı için değişen koşullara tepkileri de farklı olur. Örneğin ısınmadan dolayı ayıların yalancı hibernasyon da denilen kış uykusuna yatmadıklarını çoğu insan duymuştur. Konakçı olan bazı türlerin kış uykusuna yatmaması patojenleri daha fazla bulaştırabileceği anlamına gelir” şeklinde aktardı.

Özetle doğadaki milyonlarca canlının ekolojisinin, bu canlılar arasındaki ilişkilerin ve iklim dahil diğer abiyotik faktörlerin canlılar üzerindeki etkilerinin henüz tam olarak bilinmediğine dikkat çeken Prof. Dr. TOLUNAY, bu nedenle insanların doğaya müdahalelerinin sonuçlarının öngörülmesinin pek mümkün olmadığını, ancak günümüze kadar yaşanan ekosistem tahribatları ışığında iyi bir yolda olduğumuzun da söylenemeyeceğini belirtti.

Yapılan her araştırmanın yeni ufuklar açarken, yeni risklerin de dünyayı beklediğini ortaya çıkardığını dile getiren Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, “Örneğin Sibirya’da yapılan bir araştırmada donmuş topraklarda 30 bin yıl önceden kalan 2 virüsü teşhis eden bilim insanları bu virüslerin bulaşıcılıklarını halen koruyor olmasının, küresel ısınmanın sonuçları bağlamında endişe yaratıcı olduğunu ifade ediyorlar (14). Buna benzer olarak buzullarda ya da tropikal yağmur ormanlarının derinliklerinde hangi canlıların (ve de patojenlerin) olduğunu halen bilmiyoruz. Belki henüz ulaşamadığımız yerleri keşfettiğimizde(!) birçok hastalık etmenini de ortaya çıkaracağız” dedi.

Tek Bir Afet ile Baş Edemiyoruz, ya Aynı Anda Birden Çok Afet Olursa Neler Olur?

İklim değişikliğinin neden olduğu/olacağı kuraklık, sel ve taşkınlar, sıcak hava dalgaları, gıda üretimindeki azalışlar gibi etkiler salgınların daha hızlı yayılmasına ve uzamasına, alınan önlemlerin etkisiz kalmasına ve toplumun salgınları daha şiddetli hissetmesine yol açabileceğine ifade eden Prof. Dr. TOLUNAY,  şunları söyledi:

“Örneğin COVID-19 salgınında alınacak en önemli kişisel önlem ellerin yıkanmasıdır. Ancak dünyada 785 milyon kişini temiz suya erişimden yoksun olduğu gözden kaçırılmamalı (15). Kuraklık nedeniyle suya ulaşılamaması durumunda kişisel temizlik sağlanamayacağı için hastalık çok daha hızlı yayılabilir. COVID-19 virüsünün sularla yayıldığına dair henüz bilimsel bir veri olmasa da sellerin bulaşıcı hastalıkları daha geniş alanlara yayabildiği biliniyor. Hatta ekstrem bir örnek olsa da aynı anda birkaç salgının olması olasılığı da göz ardı edilmemeli. Yine kuraklık, don, dolu gibi iklim kriziyle oluşan afetler nedeniyle gıda üretiminin azalması gıda arz güvenliği sorunları oluşturabilir. Hatta suya ve gıdaya ulaşamama karantina önlemlerinin delinmesiyle de sonuçlanabilir”.

Salgından Ders Çıkarılır Mı?

COVID-19 salgınını atlattıktan sonra sormamız gereken çok soru olacağını hatırlatan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi, Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Dalı, Prof. Dr. Doğanay TOLUNAY, Örneğin 1 Aralık 2019’da Çin’de ortaya çıkan bir virüsün nasıl oldu da 3 ay gibi kısa bir sürede tüm dünyaya yayıldı sorusunun, kendine göre virüsün hangi hayvandan insana geçti sorusundan çok daha önemli olduğunu söyledi.

Cevabının küreselleşme ve tüm dünyada hâkim olan kapitalist ekonomik sistemin açıkça belli olduğunu ve bu soruya yeni soruların da eklenebileceğini aktaran Prof. Dr. TOLUNAY, “Örneğin bu salgından bir ders çıkartabilecek miyiz? İklim kriziyle mücadele etmek ve seragazı salımlarını azaltmak için küresel ölçekte adımlar atılabilecek mi? Yapılması gerekenler az çok biliniyor. Örneğin COVID-19 benzeri salgınların bir daha yaşanmaması için yaban hayvanları ticaretinin yasaklanması (16) ve avcılığın önlenmesi ilk akla gelenler. Ancak ekosistem tahribatlarını önlemez ve iklim değişikliğini durdurmazsak bu önlemlerin tek başına yetersiz kalacağı da ortada. Bilim insanlarının yıllardır ekolojik kriz ve iklim krizi ile ilgili uyarıları, bu krizlerin önlenmesi için yaptıkları öneriler karar vericiler tarafından çok fazla önemsenmedi. Geldiğimiz noktada yaşanan salgın musibeti, bilim insanlarının nasihatlerinin daha iyi anlaşılmasını sağlar mı? Bir musibet bin nasihatten iyi midir? Bu şekilde düşünen, dersler çıkaracağımız konusunda ümitli olanlar elbette vardır. Fakat salgın atlatılır atlatılmaz karar vericilerin küçülen ekonomileri büyütmek ve istihdam yaratmak gerekçelerine sığınarak yeni ekosistem tahribatlarına göz yummaları, hatta önünü açmaları olasılığı çok daha yüksek görünüyor. Uzun bir süre evlere kapanan, hayatları için kaygılanan insanların salgın sonrası tüketim canavarına dönüşmesi de mümkün” şeklinde kaydetti.

Kaynaklar

1. Ji, W., Wang, W., Zhao, X, Zai, J., Li, X., 2020. Homologous recombination within the spike glycoprotein of the newly identified coronavirus may boost cross‐species transmission from snake to human. Journal of Medical Virology. https://doi.org/10.1002/jmv.25682.
2. Diamond, J., 2002. Tüfek, Mikrop ve Çelik (Türkçe Çeviri: Ülker İnci). Tübitak Popüler Bilim Kitapları.
3. Tumpey, T.M., Basler, C.F., Aguilar, P.V., ve diğ. 2005. Characterization of the reconstructed 1918 Spanish influenza pandemic virus. Science, 310: 77-80.
4. Jones, K.E., Patel, N.G., Levy, M.A., Storeygard, A., Balk, D., Gittleman, J.L., Daszak P., 2008. Global trends in emerging infectious diseases. Nature, 451:990-994.
5. Keesing, F., Belden, L.K., Daszak, P., Dobson, A., Harvell, C.D., Holt, R.D., Hudson, P., Jolles, A., Mitchell, C.E., Myers, S.S., Bogich, T., Ostfeld, R.S., 2010. Impacts of biodiversity on the emergence and transmission of infectious diseases. Nature, 468:647-652.
6. Sehgal, R.N.M., 2010. Deforestation and avian infectious diseases. The Journal of Experimental Biology, 213: 955-960
7. Yasuoka, J., Levins, R., 2007. Impact of deforestation and agricultural development on anopheline ecology and malaria epidemiology. The American Journal of Tropical Medicine and Hygiene, 76: 450-460.
8. Wilson, M. D., Cheke, R. A., Flasse, S. P., Grist, S., Osei-Ateweneboana, M. Y., Tetteh-Kumah, A., Fiasorgbor, G. K., Jolliffe, F. R., Boakye, D. A., Hougard, J. M., et al. 2002. Deforestation and the spatio-temporal distribution of savannah and forest members of the Simulium damnosum complex in southern Ghana and southwestern Togo. Transactions of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene. 96, 632-639.
9. Evci Kiraz, E.D., 2019. İklim Değişikliğinin İnsan Sağlığına Etkisi. İklim Değişikliği Alanında Ortak Çabaların Desteklenmesi Projesi (iklimİN). http://www.iklimin.org/moduller/saglikmodulu.pdf
10. WHO (World Health Organization), 2017. Ten years in public health, 2007–2017: report by Dr Margaret Chan, Director-General, World Health Organization ISBN 978-92-4-151244-2 © World Health Organization 2017
11. Troncoso, A., 2016. Zika threatens to become a huge worldwide pandemic. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine, 6: 520-527.
12. IPBES (The Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services), 2018. https://ipbes.net/news/million-threatened-species-thirteen-questions-answers.
13. Koelle, K., Pascual, M., Yunus, M., 2005. Pathogen adaptation to seasonal forcing and climate change. Proc Biol Sci., 272 (1566): 971–977.
14. Legendre, M., Lartigue, A., Bertaux, L., Jeudy, S., Bartoli, J., Lescot, M., Alempic, J.M., Ramus, C., Bruley, C., Labadie, K., Shmakova, L., Rivkina, E., Coute, Y., Abergel, C., Claverie, J.M., 2015. In-depth study of Mollivirus sibericum, a new 30,000-y-old giant virus infecting Acanthamoeba. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA 112: E5327–E5335.
15. WHO (World Health Organization). https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/drinking-water
16. Can, Ö.E., D’Cruze, N., Macdonald, D.W., 2019. Dealing in deadly pathogens: Taking stock of the legal trade in live wildlife and potential risks to human health. Global Ecology and Conservation, Volume 17, e00515.

Gazeteci* Ataner YÜCE