Analiz: Ortadoğu’da Tırmanan Gerilim ve İran-İsrail Çatışması

* Bu analiz, Ankara merkezli bir düşünce kuruluşu olan (SETA) Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı’ndan, Murat ASLAN, Sibel DÜZ, Mehmet Salah DEVRİM ve İsmet HORASANLI tarafından hazırlandı.

* Bu analizde,  İran ve İsrail arasındaki son sıcak temasların iki ülkenin stratejik amaçlarına bağlı olarak düşük etkili misillemelerle “pinpon” çatışmasına dönüştüğü öne sürülmektedir.

İran’ın vekil güçlerini daha aktif kullanabileceği, İsrail’in ise hava saldırıları ve istihbarat operasyonları ile İran’ın prestijini zayıflatma stratejisini yoğunlaştırabileceği vurgulanmaktadır.

İsrail’in ABD güvenlik garantileriyle daha agresif politikalar geliştirmesi beklenirken Netanyahu hükümetindeki değişikliklerin ve uluslararası baskıların Tel Aviv’in politikalarını etkileyebileceği de değerlendirilmektedir.

GİRİŞ
İran ve İsrail arasında suikast ve sabotajlar ile başlayan gerginlik son dönemde vekil savaşları ile devam ederken bir anda iki devletin doğrudan askeri angajmanına dönüşmüştür.

Bu kapsamda İran’ın (silahlı) insansız hava araçları (S/İHA), dolanan mühimmat, roket ve füzeleriyle hedef aldığı İsrail; istihbarat ve etki odaklı operasyonlar sonrasında ilk kez hava saldırıları ile çatışmayı bir üst düzeye taşımıştır.

İsrail’in 1 Nisan 2024’te İran’ın Şam’daki konsolosluk binasına düzenlediği hava saldırısı ile başlayan bu çatışma serisi, karşılıklı misilleme saldırıları ile tırmanmıştır.

İsrail’in İran’ın askeri ve stratejik tesislerine yönelik hava saldırıları, İran’ın askeri kapasitesini sınırlamayı ve bölgedeki güç dengesini değiştirmeyi amaçlamaktadır.

Bu analizde İsrail’in ve İran’ın askeri stratejileri, karşılıklı hedef ve motivasyonları, çatışmanın bölgesel ve küresel etkileri incelenmektedir. İsrail’in saldırıları, İran’ın füze ve S/İHA altyapısını zayıflatma ve uzun menzilli saldırı kapasitesini sınırlandırma amacını taşımaktadır.

ABD ve diğer bölgesel aktörlerin tutumlarının da ele alındığı analizde bu kapsamda muhtemel senaryolar (çatışmaların devamı, vekil unsurların devreye girmesi ve diplomatik çözüm arayışları) masaya yatırılarak İran ve İsrail arasındaki mevcut gerilimin gelecekteki potansiyel etkileri irdelenmektedir.

Temel Noktalar

• İsrail’in İran’ın askeri kapasitesini hedef alarak füze ve İHA altyapısını zayıflatmayı amaçlayan saldırıları, İran’ın uzun menzilli
saldırı kapasitesini sınırlamaya yöneliktir.
• Bu saldırılar İran’ın askeri kapasitesini azaltmayı ve bölgedeki stratejik dengesini etkilemeyi amaçlamaktadır.
• İran’ın askeri altyapısının özellikle hava savunma sistemleri ve teknolojik altyapı anlamında yetersiz olduğu görülmekle birlikte İsrail’in saldırılarına sınırlı da olsa mukabelede bulunabildiği görülmektedir. Ancak uzun soluklu bir karşılıklı askeri angajman durumunda İran’ın hava savunma sistemlerinin yetersiz kalabileceği değerlendirilmektedir.
• İran ve İsrail arasındaki karşılıklı misilleme eylemleri sınırlı ancak sürekli bir tırmanma döngüsü ihtimalinin halen yüksek olduğunu göstermektedir.
• Çatışmalar Ortadoğu’daki aktörlerin stratejik tercihlerini etkileme potansiyeline sahiptir.
• İsrail ve İran arasında süregelen angajman, tarafların vekil unsurlar aracılığıyla çatışmayı devam ettireceği veya doğrudan çatışmanın dozunu artırabileceği senaryolarını içermektedir.
• İsrail, saldırılarıyla İran’a askeri kapasitesine yönelik stratejik bir uyarı mesajı vermekte ve bölgedeki diğer aktörlere yönelik caydırıcılığını vurgulamaktadır. İran ise vekil unsurlarını ve asimetrik stratejilerini devreye sokarak kendi caydırıcılığını korumayı hedeflemektedir. Söz konusu dinamikler çatışmanın bölgeselleşme ihtimalini gündeme getirmektedir.

İSRAİL’İN İRAN’A SALDIRISI ÖNCESINDE ÖNE ÇIKAN GELIŞMELER

Son dönemde Ortadoğu’da meydana gelen gelişmeler açısından en önemli hadiselerden biri İsrail’in 1 Nisan 2024 Pazartesi günü İran’ın Şam’daki Büyükelçiliğinin Konsolosluk binasına hava saldırısı düzenlemesi olmuştur. Zira bu saldırıyla birlikte İsrail ilk kez Suriye sınırlarında olsa da İran’ın egemenlik alanını hedef almıştır.

Saldırıda Konsolosluk binası tahrip edilmiş, Büyükelçilik binası hasar görmüş ve aralarında yüksek rütbeli Devrim Muhafızları Ordusu (DMO) komutanlarının da olduğu yedi İranlı hayatını kaybetmiştir.

Bunlar arasında Kudüs Gücü Suriye ve Lübnan sorumlusu Muhammed Rıza Zahidi ve yardımcısı Muhammed Hadi Hacı Rahimi de bulunmaktadır. Saldırıdan sağ kurtulan İran Büyükelçisi Hüseyin Ekberi İsrail’in F-35’lerinden fırlattığı altı füzeyle Konsolosluk binasını hedef aldığını belirtmiştir.

Böylece Zahidi İran toprakları dışında Kasım Süleymani suikastından sonra hedef alınan en üst rütbeli İranlı komutan olmuştur. Tuğgeneral rütbesine sahip Zahidi bir dönem DMO’nun kara gücü komutanı ve kısa bir süre de hava-uzay gücü komutanlığı yapmıştır.

İran ise yaklaşık on gün sonra 13 Nisan 2024 gecesi 300’e yakın kamikaze İHA, seyir füzesi ve balistik füzelerle kendi topraklarından doğrudan İsrail’e misillemede bulunmuştur. Misilleme 72 saat öncesinden komşu ülkelere bildirilmiştir.

İran’ın bu tutumu bir kez daha Aynü’l Esad Üssü’ne yaptığı önceki saldırıyı hatırlatmıştır. Zira İran bu misilleme saldırısıyla bir yandan uluslararası alandaki itibarını korumayı hedeflemiş diğer yandan da savaşın tırmanmaması gerektiği mesajını vermiştir. Nitekim yapılan saldırıda hiçbir can kaybı yaşanmamış, ekonomik ve sivil unsurlar hedef alınmamıştır.

İran ile İsrail arasındaki doğrudan çatışmalar bahse konu eylem teatisi ile sınırlı kalmamış, Hamas Siyasi Büro Başkanı İsmail Heniyye 30 Temmuz 2024’te Tahran’da İran’ın yeni seçilen Cumhurbaşkanı Mesud Pezeşkiyan’ın yemin töreni için bulunduğu esnada suikasta maruz kalmış ve hayatını kaybetmiştir.

Heniyye Tahran’ın kuzeyinde Sadabad Sarayı’nın yakınında bulunan DMO’ya ait konukevinde hedef alınmıştır. Bu olaydan sonra İran –tıpkı önceki benzer gelişmelerde olduğu gibi– intikam söylemlerini dillendirmiş ancak aradan geçen yaklaşık iki aylık süre içinde somut bir misilleme yapmamıştır.

Bu dönemde İran ve ABD yetkilileri arasında Tahran yönetiminin misillemede bulunmamasına karşılık Gazze’de kalıcı bir ateşkes üzerinde müzakereler yapılmıştır. Ancak perde arkasında müzakereler devam ederken İsrail 27 Eylül Cuma akşamı Beyrut’un güneyindeki Hizbullah’ın ana karargahına sığınak delici bombalarla saldırı düzenlemiştir.

Yaklaşık 80 ton bombanın kullanıldığı saldırı sonucunda Hizbullah lideri Hasan Nasrallah ve DMO üst düzey komutanlarından Abbas Nilfuruşan hayatını kaybetmiştir.

Bu hadiseyle birlikte ateşkes olasılığı ortadan kalkarken İran seslendirdiği misillemeye yönelmiştir. Nitekim İran 1 Ekim Salı günü yaklaşık 200 balistik füzeyle doğrudan İsrail topraklarını hedef almıştır.

Saldırının Heniyye, Nasrallah ve Nilfuruşan’ın suikastlarına bir misilleme olarak yapıldığı açıklanmıştır. Saldırıda Nevatim ve Hatzerim hava üsleri ile Mossad karargahı gibi stratejik noktaların vurulduğu açıklanmıştır.

Sonrasında ise İsrail, İran’a cevaben misillemede bulunacağını ilan etmiştir. Ancak saldırıya hazırlık süreci beklenmedik bir şekilde yirmi beş gün sürmüştür.

Bu sürede bölgede geniş çaplı bir çatışma istemeyen ABD’nin İsrail’i saldırısının “sınırlı” olması yönünde ikna etmeye çalıştığı haberleri basına servis edilmiştir. Nihayetinde 24 Ekim 2024’te sabahın erken saatlerinde İsrail, İran’a saldırı düzenlemiştir.

İran dini lideri Ali Hamaney yaptığı açıklamada “Yapılan saldırı ne onların yaptığı gibi abartılmalı ne de hafife alınmalı” ifadesiyle saldırıyı önemsiz göstermeye çalışmıştır.

İran Dışişleri Bakanı Abbas Arakçi ise açıklamasında “İsrail, ABD’nin sağladığı koridor aracılığıyla bu saldırıyı yapabilmiştir” ifadesini kullanarak Birleşmiş Milletler (BM) ve gerekli uluslararası mecralara şikayette bulunacaklarını ifade etmiştir. (devam edecek- İsrail’in İran’a Hava Saldırısının Analizi)

***

Yazarlar hakkında

MURAT ASLAN
Kara Harp Okulu’nun Yönetim Bölümünden mezun olmuş ve TSK bünyesinde muhtelif görevler almıştır. Aynı dönem içinde ODTÜ Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde 2006-2010 arasında yüksek lisans ve 2011-2017 arasında doktora eğitimlerini tamamlamıştır. Hasan Kalyoncu Üniversitesi’nde öğretim üyesi olan Aslan, Ortadoğu özelinde çalışmalara ağırlık vermiş; savunma ve güvenlik çalışmaları kapsamında güç kavramı, istihbarat ve propaganda kavram ve uygulamaları üzerine odaklanmış, Afganistan, Balkanlar, ABD ve Çin’de yapmış olduğu saha çalışmaları nedeniyle farklı bölgelerin etkileşimi ve küresel politikada konumlanması üzerine yoğunlaşmıştır.

SIBEL DÜZ
Ortadoğu Teknik Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden mezun olan Düz 2014’te SETA Vakfı’nda araştırma asistanı olarak çalışmaya başlamıştır. 2019’da başlatılan ve halen faaliyetlerini sürdüren Terörizm Analiz Platformu (TAP) adlı veri tabanı ve web sitesinin proje koordinatörlüğünü yürütmektedir. 2021’den itibaren SETA’da araştırmacı olarak çalışmaktadır. SETA’nın yayımladığı The Ascension of Turkey as a Drone Power: History, Strategy, and Geopolitical Implications ve Unpacking the Debate on Turkish Drones adlı raporları kaleme almıştır. Askeri teknoloji ve strateji, terörizm ve ayaklanmayla mücadele ile insansız sistemler alanlarında araştırmalarını sürdürmektedir.

MEHMET SALAH DEVRIM
Antalya Bilim Üniversitesi’ndeki yüksek lisans eğitimini “Askeri İlişkilerde Devrimin Savaş ve Uluslararası Politikaya Etkisi” başlıklı tezi ile tamamlamıştır. Halihazırda SETA Vakfı’nda araştırma görevlisi ve Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde doktora öğrencisidir. Aynı zamanda Terörizm Analiz Platformu’nda (TAP) veri analisti ve katkı sağlayıcı olarak yer almaktadır. Araştırmalarını güvenlik çalışmaları, askeri teknolojiler, savunma sanayii ve terörle mücadele alanlarında sürdürmektedir.

İSMET HORASANLI
Lisans derecesini Uludağ Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü’nden alan Horasanlı aynı üniversitede yüksek lisansını Uluslararası İlişkiler Bölümü’nde “Devrim Sonrası İran’ın Körfez Bölgesine Yönelik Dış Politikası” teziyle tamamlamıştır. 2014’te ABD’de bulunduğu dönemde CIEE’nin düzenlemiş olduğu “CIEE Civic Leadership Summit” programına katılma hakkı kazanıp başarıyla tamamlamıştır.
2017-2021 arasında İRAM’da çalışmıştır. Bir dönem SETA Berlin’de staj yapmış olup halihazırda AYBU/ULİSA Güvenlik Çalışmaları’nda ikinci yüksek lisans eğitimi devam etmekte ve SETA Dış Politika Araştırmalarında çalışmaktadır. Horasanlı çalışmalarında Afganistan, İran dış politikası ve Körfez bölgesine ağırlık vermektedir. İleri düzeyde İngilizce ve Farsça, orta düzeyde Peştuca ve Arapça bilmektedir.