Kosova Sırp Bölgesinde Yaklaşan Seçimler ve Muhtemel Etkileri

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) dağılmasıyla birlikte Batı Balkanlar’da yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelerin sonucunda bölgenin başat aktörü olan Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti (YSFC) de yaklaşık yirmi yıl süren bir dağılma süreci neticesinde yıkılmıştır. Söz konusu sürecin son aşaması olarak 17 Şubat 2008 tarihinde Kosova’nın tek taraflı bir şekilde bağımsızlığını ilan etmesiyle, Avrupa’nın en genç ülkesi uluslararası arenadaki yerini almıştır.

YSFC’nin dağılmasıyla ortaya çıkan sorunlar, halihazırda devam eden Ukrayna Krizi’nin yarattığı belirsizlikle birlikte ivme kazanmıştır. YSFC’nin bölgedeki halefi konumundaki Sırbistan ile nüfusunun önemli bölümü Arnavutlardan oluşan Kosova arasında gün geçtikçe etkisini daha fazla hissettiren etnik problemler ve egemenlik sorunları vardır.

31 Temmuz 2022 tarihinde iki ülke arasında meydana gelen “kimlik ve plaka krizi”, bölgedeki gerginliği bir kez daha tırmandırmıştır. Söz konusu gerilim, Kosova Merkezi Hükümeti’nin Sırpların yoğun olarak bulunduğu ülkenin kuzey bölümünde 18 Aralık 2022 tarihi için erken seçim kararı almasıyla bir kez daha alevlenmiştir.

Kosova Sırplarının Genel Durumu

YSFC çatısı altında uzun yıllar bir arada yaşayan Arnavutlar ve Sırplar, Kosova’nın bağımsızlığıyla birlikte iki ayrı etnik sorunun tarafları olmuştur. Söz konusu ayrılık, bir taraftan Sırbistan sınırları içerisinde Arnavut azınlığın, diğer yandan da Kosova toprakları içerisinde Sırp azınlığın bulunduğu bir durumla sonuçlanmıştır. 2014 yılı itibarıyla Kosova içerisinde önemli kısmı ülkenin kuzeyinde ikamet eden yaklaşık 100.000 kişilik bir Sırp nüfus bulunmaktadır.[1] Bu kapsamda Kosova’da yaşayan Sırplar, Arnavutlardan sonra ülkedeki ikinci büyük etnik grubu oluşturmakta ve ülke nüfusunun yaklaşık %5’ini temsil etmektedir.[2]

Kosova’daki yerel yönetimler, Birleşmiş Milletler (BM) Geçici Yönetim Misyonu’nun (UNMIK) 27 Temmuz 2000 tarihli kararına göre oluşturulmuştur. Bu kararla birlikte ülkede otuz adet yerel yönetim kurulmuştur. Kurulan yerel yönetimlerin on tanesinde Sırp nüfus sayısal olarak çoğunluktadır. Bunlar; Kuzey Mitrovica, Zubin Potok, Leposavić, Klokot, Gračanica, Parteš, Zvečan, Ranilug, Trpce ve Novo Brdo belediyeleridir[3] ve söz konusu belediyelerin işleyişi, Avrupa Birliği (AB) Yerel Özyönetim Şartı’na göre düzenlenmiştir. 19 Nisan 2013 tarihinde AB öncülüğünde iki ülke arasında yeni bir anlaşma imzalanarak Sırpların çoğunlukta olduğu belediyelere birtakım ayrıcalıklar verilmiştir.[4] Ancak bölgedeki belediyelerin statüsü üzerindeki tartışmalar halen devam etmektedir.

Plaka ve Kimlik Krizi

Kosova Hükümeti’nin 1 Ağustos 2022 tarihinde ülkeye giriş yapan şahısların ülkede bulundukları süre içerisinde Sırp kimlikleri yerine geçici belge taşıma zorunluluğu getiren bir karar açıklamıştır. Bu kararının ardından iki ülke arasında krize neden olan plaka ve kimlikler konusunda oluşan mütekabiliyet sorunu, bölgesel ve küresel aktörlerin bölgeye bir kez daha dahil olmasına zemin hazırlamıştır. Söz konusu mesele, Sırpların yoğun yaşadığı başta Kuzey Mitrovica Bölgesi olmak üzere Kosova’nın kuzeyinde yer yer gerginliklere neden olmuştur.[5]

21 Kasım 2022 tarihinde Priştine yönetiminin araçlarında Kosova Cumhuriyeti plakası olmayan Sırplara para cezası vermeye başlamasıyla birlikte mevzubahis sorun, bir kez daha gün yüzüne çıkmıştır.[6] Kosova Hükümeti’nin bu kararına karşılık AB Dış İlişkiler ve Güvenlik Politikaları Yüksek Temsilcisi Josep Borrell, üye ülkelerin Dışişleri Bakanları ile Brüksel’de yaptığı görüşmenin ardından taraflara çözüm ve diyalog çağrısında bulunmuştur.[7] Yine Amerika Birleşik Devletleri (ABD) Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Ned Price, yaptığı açıklamada Kosova ve Sırbistan’ın Kosova’daki etnik Sırp azınlık tarafından kullanılan araç plakaları konusundaki anlaşmazlıklarından dolayı ABD’nin hayal kırıklığına uğradığını belirtmiştir.[8]

Öte yandan Borrell, Brüksel’de bir araya gelen Kosova ve Sırbistan temsilcilerinin anlaşmaya vardıklarını açıklamıştır. Borrell, anlaşma gereği Sırbistan’ın Kosova’daki şehir isimlerinin yer aldığı araç plakalarını vermeyi durduracağını, Kosova’nın ise tartışmalı plaka uygulamasını sonlandıracağını belirtmiştir.[9] Bu gelişme, AB’nin taraf ülkeler üzerindeki etkisini gözler önüne sermesi bakamından oldukça önemlidir.

Sırp Belediyeler Birliği Meselesi ve Yaklaşan Seçimler

Nüfusun önemli kısmını Sırpların oluşturduğu Kuzey Mitrovica, Zveçan, Zubin Potok ve Leposaviç Belediye Başkanları; Kosova’nın yasadışı Sırp plakalı araçların yeniden tescil sürecini başlatma kararına muhalefet işareti olarak 5 Kasım 2022 tarihinde istifa etmiştir. AB öncülüğünde plaka krizi çözülmesine rağmen söz konusu müzakerelerde Kosova sınırları içerisindeki tartışmalı belediyeler için bir sonuca varılamamıştır.[10]

Kosova Cumhurbaşkanı Vjosa Osmani’nin ülkenin kuzeyindeki belediyeler için 18 Aralık 2022 tarihinde erken seçim yapılacağını beyan etmesi, Sırbistan ile Kosova arasındaki ilişkilerin yeniden gerilmesine yol açmıştır.[11] Sırbistan, Kosova’da Sırpların elinde bulundurduğu on belediyenin oluşturduğu bir “Sırp Belediyeleri Birliği” kurmaya çalışırken; Kosova, ilerleyen süreçte ülkeyi bölünmeye götürebileceği endişesiyle buna karşı çıkmaktadır.[12]

Kosova Başbakanı Albin Kurti ise Kuzey Kosova’daki Sırp çoğunluklu bölgeler için bu tür özerklik taleplerinin yerel halktan gelmediğini öne sürerek bunun yalnızca Belgrad tarafından Miloseviç yönetimindeki savaşta yaşanan kayıpları telafi edilmesi amacıyla talep edildiğini; ancak bunun mümkün olmadığını belirmiştir.[13]

İki ülke arasındaki gerginlik devam ederken; Kosova’da yaşayan Sırp toplumunun en büyük partisi Sırp Listesi, Kosova’nın kuzeyinde yapılacak erken seçimlere katılmayacağını açıklamıştır. Sırp Listesi’nin on milletvekili, aynı zamanda Kosova Parlamentosu’na da istifalarını sunmuştur. 2021 yerel seçimlerinde kuzeydeki dört belediyeye katılan 31.533 seçmenin 28.517’si Sırp Listesi’ne oy vermişti.[14]

Muhtemel Bölgesel Etkiler

Sırbistan-Kosova hattında tansiyonun yeniden yükselmesi, 26 Ekim 2022 tarihinde Sırbistan’da göreve gelen yeni kabinenin dış politikadaki ilk sınavı olarak değerlendirilmektedir. Yeni kabine, Sırbistan’ın uzun süredir izlediği denge politikasıyla aynı doğru kurulmuştur. Kabinede AB yanlısı bakanlarla; Rusya yanlısı isimler birlikte yer almaktadır.

Yeni kurulan hükümette en dikkat çeken isim ise geçmişte Slobodan Milosevic’in yönettiği Sosyalist Parti’nin mevcut lideri Rusya yanlısı Ivica Dacic’dir. Dışişleri Bakanlığı’na getirilen Dacic, Sırbistan dış politikasının geleceği konusunda önemli bir göstergedir.[15]

Kosova’daki seçimlerin başta Sırbistan iç siyaseti olmak üzere Batı Balkanlar’daki bölgesel dinamikleri etkilemesi beklenmektedir. Sırbistan’da kurulan kabine, Kosova’daki seçimler yaklaşırken; bu konuda daha şahin bir duruş sergileyebilir. Bu durumun ilk emareleri ise Kosova’nın kuzeyinde kamusal kurumlardan ayrılan tüm Sırplarla iş sözleşmesi imzalanması gelmektedir. Aralarında hâkim, polis ve gümrük memuru gibi pozisyonlarda bulunan pek çok Sırp vatandaşının 2023 yılının ilk günlerinden itibaren Sırbistan kurumlarında çalışmaya başlayacağı belirtilmiştir.[16]

Kosova’daki seçimlerin Sırbistan iç siyasetine bir diğer yansıması da ülkede yaşayan Arnavut toplumunun statüsüdür. Sırbistan’ın güneyinden gelen Arnavutların temsilcileri, ülkede Kosova’nın kuzeyindeki Sırplarla aynı statüde olmayı talep etmektedir. Bu kapsamda Kosova’daki dört belediyedeki Sırpların ve Sırbistan’ın güneyindeki üç belediyedeki Arnavutların statüsü konusunun birbirinden ayrılamaz olduğunu belirtmektedir.[17]

Kosova’daki Sırp nüfusun durumundaki herhangi bir değişiklik, başta Bosna Hersek ve Kuzey Makedonya olmak üzere bölgedeki diğer ülkeleri de etkileme potansiyeline sahiptir. Ülkede kurulacak bir Sırp Belediyeler Birliği’nin kendisine Bosna Hersek’teki Sırp entitesini örnek alması kuvvetle muhtemeldir.

Benzer bir şekilde her ne kadar merkezi yönetimde güçlü olsalar da Kuzey Makedonya’daki Arnavut azınlığın durumu tartışmaya açılabilir. Ayrıca merkezi hükümetteki özgül ağırlıklarını kullanarak Kuzey Makedonya’nın Sırbistan’a yönelik politikalarında sertleşmeye gidebilecek adımlar atılabilir. Son noktada bölge ülkeleri arasındaki olası anlaşmazlıklar; Sırbistan, Arnavutluk ve Kuzey Makedonya’nın aralarında bulunduğu, Karadağ ve Bosna Hersek’in de gözlemci statüsünde yer aldığı Açık Balkan İnisiyatifi’nin geleceği konusunda birtakım sıkıntılar yaratabilir.

Anlaşılacağı üzere, Kosova ile Sırbistan arasında yaşanan plaka ve kimlik krizi, her ne kadar çözülmüş gibi gözükse de gerginliğin Kosova sınırları içerisindeki Sırp belediyelerin statüsü üzerinden önümüzdeki günlerde devam etme potansiyeli vardır. Söz konusu belediyelere tanınacak çeşitli imtiyazlar, Kosova’nın üniter yapısına karşı önemli riskler barındırmaktadır. Bölgede kurulacak Sırp Belediyeler Birliği, tıpkı Bosna Hersek sınırları içerisinde bulunan Sırp Otonom Bölgesi gibi Balkanların ortasında ikinci bir istikrarsız bölge oluşturacaktır.

18 Aralık 2022 tarihinde yapılması beklenen seçimlere Sırp Listesi’nin katılmaması ise bölgede ciddi bir meşruiyet krizini beraberinde getirebilir. Zira Belgrad yönetiminin Kosova kurumlarından istifa eden Sırplara iş vermesi ve Sırpların yoğun olduğu bölgelerde meydana gelebilecek olası bir meşruiyet krizi, iç politikada Vucic yönetiminin elini güçlendirebilir. Bunun sonucunda ise milliyetçilik söylemleri daha fazla ağırlık kazanabilir.

Bölgede yaşanılacak herhangi bir etnik gerilimin Balkan coğrafyasındaki diğer etnik krizlere kapı aralaması da ihtimaller arasındadır. Tıpkı Sırbistan gibi başta Arnavutluk olmak üzere diğer Batı Balkan devletleri, Kosova’da yapılması planlanan seçimlerden etkilenecektir. Bu da bölgenin en önemli işbirliğini oluşturan Açık Balkan İnisiyatifi’nin geleceğini de etkileyecektir.

Bu bağlamda Sırbistan ile Kosova arasındaki anlaşmazlıklar önümüzdeki süreçte Açık Balkan İnisiyatifi’nde de gündeme gelebilir. Böyle bir durumda söz konusu girişim için bir duraklama dönemine girilebileceği öne sürülebilir.

Sırbistan’da kurulan mevcut hükümete bakıldığında ise Moskova’nın olası sorunda Sırbistan’ın geleneksel müttefiklerinden biri haline gelmesi mümkündür. Özellikle de Kosova’daki Sırp bölgesinde oluşacak meşruiyet sorununda Rusya’nın BM Güvenlik Konseyi’nin beş daimi üyesinden birisi olması, iki ülkeyi daha da yakınlaştıracaktır. Dolayısıyla Ukrayna Krizi’nin ardından Rusya’ya uygulanan Batı yaptırımlarına Sırbistan’ın destek vermesi kolay değildir.

Mevcut konjonktürde ağırlığını Ukrayna Krizi’ne yönelten Brüksel ve Washington yönetimleri ise bölgede yeni bir istikrarsızlık istememektedir. Ancak Kosova sınırları içerisinde Sırp Belediyeler Birliği kurulması konusunda Priştine yönetimi, uluslararası arenada yalnız kalmış gibi görünmektedir. Priştine’nin bu tutumunu ne kadar sürdürebileceği ise merak konusudur. Öte yandan AB ve ABD, Moskova’nın ilerleyen süreçte soruna dahil olabilme ihtimalinden de endişe duymaktadır. Bu nedenle sorunun daha da tırmanmasını önlemeye çalıştıkları görülmektedir.

Neticede 18 Aralık 2022 tarihinde yapılması planlanan seçimlerden sonra Kosova’da Sırp nüfusun çoğunlukta olduğu belediyeler gerek iki ülke gerekse de bölgesel ve küresel aktörler arasında çözülmeyi bekleyen bir sorun olarak varlığını koruyacaktır.

[1] Fred Cocozelli, “The Serbs of Kosovo”, Cambridge University Press, Cambridge 2014.

[2] “Kosovo”, CIA The World Factbook, https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/kosovo/, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[3] “Serb Community”, European Center for Minority Issue Kosovo, https://www.ecmikosovo.org/uploads/Serbcommunity1.pdf, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[4] “Text Of Leaked Copy of Serbia-Kosovo Recognition Deal”, Radio Free Europe, https://www.rferl.org/a/text-leaked-copy-serbia-kosovo-agreement-brussels/24963542.html, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[5] “Kosova-Sırbistan Gerginliği: İki Ülke Arasında Neler Yaşandı?”, BBC Türkçe, https://www.bbc.com/turkce/articles/c28gzrj70p7o, (Erişim Tarihi: 11.102022).

[6] “Vučić ne vidi kompromisno rješenje za Kosovo i predviđa ‘kompliciranu situaciju”, Aljazeera, https://balkans.aljazeera.net/news/balkan/2022/11/11/vucic-ne-vidi-kompromisno-rjesenje-za-kosovo-i-predvidja-kompliciranu-situaciju, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[7] “Dangerous situation, Borrell: Kosovo and Serbia must find a solution before November 21”, Euronews, https://euronews.al/en/dangerous-situation-borrell-kosovo-and-serbia-must-find-a-solution-before-november-21/, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[8] “U.S. Disappointed Kosovo and Serbia Fail to Reach Agreement, State Dept Says”, Reuters, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[9] “Kosova ile Sırbistan Plaka Konusunda Anlaşmaya Vardı”, Balkan News, https://www.balkannews.com.tr/balkanlar/kosova-ile-sirbistan-plaka-konusunda-anlasmaya-vardi-h5068.html, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[10] Giada Kuka, “The Serbian List Will Not Participate in the December 18 Elections in the North”, Euronews, https://euronews.al/en/the-serbian-list-will-not-participate-in-the-december-18-elections-in-the-north/, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)

[11] “Osmani is Expected to Announce Snap Elections for Municipalities in the North”, Euronews, https://euronews.al/en/osmani-is-expected-to-announce-snap-elections-for-municipalities-in-the-north/, (Erişim Tarihi: 30.11.2022).

[12] Lajcak: “Aklı Başında Hiç Kimse Kosova’da Bir Sırp Cumhuriyeti İstemez”, Balkan News, https://www.balkannews.com.tr/kosova/lajcak-akli-basinda-hic-kimse-kosovada-bir-sirp-cumhuriyeti-h2273.html, (Erişim Tarihi: 24.10.2022).

[13] Alice Taylor, “Kurti: Association of Serb Municipalities Pushed by Belgrade, not Kosovo Serbs”, Euractiv, https://www.euractiv.com/section/politics/news/kurti-association-of-serb-municipalities-pushed-by-belgrade-not-kosovo-serbs, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)

[14] Giada Kuka, “The Serbian List will not Participate in the December 18 elections in the North”, Euronews, https://euronews.al/en/the-serbian-list-will-not-participate-in-the-december-18-elections-in-the-north/, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)

[15] “Izglasana nova Vlada Srbije”, Radio Slobonda Evropa, https://www.slobodnaevropa.org/a/srbija-sednica-parlament-izbor-vlade/32100996.html, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)

[16] Giada Kuka, “Belgrade Offers Jobs to Serbs Who Abandoned Kosovo Institutions”, Euronews, https://euronews.al/en/belgrade-offers-jobs-to-serbs-who-abandoned-kosovo-institutions/, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)

[17] “Albanci traže ista prava kao Srbi na Kosovu”, Al Jazeera Balkans, https://balkans.aljazeera.net/videos/2022/11/17/albanci-traze-ista-prava-kao-srbi-na-kosovu, (Erişim Tarihi: 30.11.2022)