5 Soru: “Kadife Devrim”den “Çelik Devrim”e Nikol Paşinyan

Kadife Devrim süreci nasıl ve neden cereyan etmiştir? 2018 parlamento seçimleri nasıl sonuçlanmıştır? Erken seçime giden süreç nasıl şekillenmiştir? 2021 parlamento seçim sonuçları nelerdir? Seçim sonrası Paşinyan’ın siyasetinde neler beklenmektedir?

Mehmet Güler ÇAĞATAY & SETA Araştırma Asistanı

1. Kadife Devrim süreci nasıl ve neden cereyan etmiştir?

2015’te Anayasa’nın değiştirilmesiyle Ermenistan yarı başkanlık sisteminden parlamenter sisteme geçmiş ve başbakanın rolü güçlendirilmiştir.[1] Bu değişikliğin temelde Serj Sarkisyan’ın cumhurbaşkanlığı sonrası güçlendirilmiş başbakanlık görevini devralma gayesi taşıdığı tartışılmaya başlanmıştır. Nitekim Sarkisyan’ın 2008-2018 arasında yürüttüğü cumhurbaşkanlık görevini müteakip Parlamento tarafından başbakan seçilerek gücünü muhafaza etmesi hem tahminleri doğrulamış hem de devrimin fitilini ateşlemiştir. Hemen sonrasında başlayan protestolar neticesinde Sarkisyan önce istifa etmiş ardından da seçimleri kaybetmiştir.[2] Bu süreçte Nikol Paşinyan Nisan 2018’de Ermenistan’da gerçekleşen “Kadife Devrim” ve Mayıs’ta düzenlenen parlamento seçimleri sonucunda iktidara gelmiştir. Bununla da kalmayan Paşinyan ve Sivil Sözleşme Partisi’nin başı çektiği “Benim Adımım” ittifakı aynı yılın Aralık ayında erken seçimlere giderek Parlamentodaki konumunu tahkim etmiştir.[3]

31 Mart’ta Gümrü şehrinde protestolarla başlayan süreç gazeteci Nikol Paşinyan’ın ve önderliğini yaptığı “Benim Adımım” ittifakının oyların neredeyse dörtte üçünü alarak muzaffer olarak ayrıldığı bir devrime dönüşmüştür. Sarkisyan’ın Cumhuriyetçi Partisi ise Parlamentodaki varlığını ve etkinliğini kaybetmiştir. Burada altı çizilmesi gereken nokta ise devrimin yalnızca Sarkisyan ve güç politikaları ile ilgili olmadığı aynı zamanda ülkede süregelen ekonomik krizin, artmakta olan yolsuzluğun, derinleşen çürümenin ve rüşvetin devrime giden süreçte etkili olduğudur. Dahası halk yıllar içerisinde aşınan demokratik haklarını da yeniden kazanma arayışı içerisinde olmuştur.

Tüm bunlara ek olarak devrim sürecinde dış müdahalenin de belirleyici olduğu iddialar arasındadır. Paşinyan ile bağlantıları olduğu ifade edilen Amerikalı milyarder George Soros’un diğer eski Sovyet ülkelerinde olduğu gibi Ermenistan’da da devrimi desteklediği bilinmektedir.[4] Bu minvalde aktarılan milyonlarca dolar fonlar ve yapılan yatırımlar ile Erivan’ı Batı eksenine çekecek sivil toplum hareketlerin oluşturulduğu iddia edilmektedir. Ermenistan’daki Soros Vakfı 1990’ların sonundan bu yana ülkede faaliyet göstermekle birlikte en büyük adımını Kadife Devrim öncesinde ve devrim sürecinde önemli rol oynayacak medya faaliyetlerine yatırım yaparak attığı düşünülmektedir.[5]

2. 2018 parlamento seçimleri nasıl sonuçlanmıştır?

Kadife Devrim’den 20 Haziran 2021 seçimlerine Ulusal Meclisin bileşimi şu şekildeydi: İktidardaki “Benim Adımım” ittifakı yüzde 70 oy oranıyla 88 sandalyeye sahipti. Söz konusu sandalyeler ittifakı oluşturan Sivil Sözleşme Partisi, Misyon Partisi ve bağımsızlar arasında dağılmaktaydı. Bu minvalde Paşinyan’ın lideri olduğu Sivil Sözleşme Partisi 57 sandalye ile koalisyonun en güçlü partisi olarak öne çıkmaktaydı. Ardından 22 sandalye ile bağımsızlar gelirken son olarak aktivist Manuk Sukiyasyan’ın Misyon Partisi 4 sandalye ile koalisyon kapsamında Parlamentodaki yerini almıştı.

Öte yandan muhalefet partilerine bakıldığında oligark Gagik Tsarukyan’ın liderliğini yaptığı ılımlı Müreffeh Ermenistan Partisi’nin yüzde 8 oy oranıyla 26 sandalyesi bulunmaktaydı. Bu parti muhalefet kanadında en çok milletvekili çıkartan parti konumunu haizdi. Onun ardından, yüzde 6 oy oranı ve 18 sandalye ile liberal ve Batı yanlısı olarak bilinen Aydınlık Ermenistan Partisi gelmekteydi. Bunların yanı sıra tartışmalı siyaseti ile devrimin fitilini ateşleyen Serj Sarkisyan ve önderliğini yaptığı Cumhuriyetçi Parti yüzde 5 barajını dahi aşamayarak Parlamento dışında kalmıştı.

3. Erken seçime giden süreç nasıl şekillenmiştir?

20 Haziran 2021’deki parlamento seçimi Paşinyan dönemindeki ilk erken seçim değildir. Daha önce de bahsedildiği üzere Paşinyan ve partisi Parlamentodaki güçlerini tahkim etmek ve Cumhuriyetçi Parti’yi elimine etmek amacıyla Nisan 2018’de Paşinyan’ın başbakan olmasından sekiz ay sonra Aralık’ta Ermenistan’da tekrar seçime gidilmiştir. Hedeflediğini elde ettiği son seçimden bu yana geçen iki yıllık süre zarfında Başbakan Paşinyan’ın yürüttüğü ana reform alanlarından birisi yolsuzlukla mücadele olmuştur. Bu kapsamda göreve başladıktan sonra birçok eski siyasi figür hakkındaki suçlamaları yargıya intikal ettirmiştir.[6]

Devrim sonrası süreçte Ermeni medya kuruluşlarında önemli değişiklikler yaşanmıştır. Soros Vakfı’nın artan faaliyetleri nedeniyle Rus medyasının, televizyon ve radyo kanallarının ülkedeki etkisi düşmeye başlamıştır. Kısacası Rusya iletişim alanında nüfuz kaybetmeye başlamıştır. Soros-Paşinyan münasebetlerinin derinleşmesi Moskova-Erivan ilişkilerinde önemli sonuçları hasıl olmuştur. Moskova ve Erivan yönetiminin arası açılmaya başlamış, bölgedeki nüfuz sahibi Rus veya Rusya’ya müzahir oligarklar artan Batı etkisinden endişe duymaya başlamışlardır. Rusya’nın hükümet başkanına rağmen özellikle ordu ve devlet başkanı üzerinde etkisini muhafaza etmesi, kritik siyasi ve bürokratik alanlarda uzun yıllardır süregelen nüfuzunu koruması ise Paşinyan yönetimi üzerinde de ciddi baskı oluşturmaya başlamıştır. Ayrıca Ermenistan’ın güvenlik ve ekonomik veçhelerde de Rusya’ya mecbur olması ülkede yönetilmesi zor bir siyaset ortaya çıkartırken kutuplaşmalara da sebebiyet vermiştir. Her ne kadar Paşinyan Batı aracılığıyla Rusya’yı dengeleme arayışına girmiş olsa da bu konuda başarılı olduğunu söylemek zordur. Aksine dış politikada dengeyi kaybederek Batı ekseninde siyaset izlemesi Kafkaslarda önemli kırılmalara sebebiyet vermiştir.

Bahse konu kırılmalardan en kritiği 27 Eylül-9 Kasım arasında vuku bulan İkinci Karabağ Savaşı olmuştur. Rusya bahse konu savaşı Paşinyan’ın Moskova karşıtı politikalarını cezalandırma fırsatı olarak istimal etmiştir.[7] Böylelikle Azerbaycan’ı da karşısına almadan bölgede sürdürülebilir yeni bir denklem/statüko oluşturma gayesi (bir nevi Lavrov planı vb.) ile son ana kadar –yani Şuşa’nın düşmesine kadar– beklemiştir.[8] Böylece hem Bakü yönetimi ile ilişkilerini korumuş hem bölgedeki nüfuzunu (askeri varlık ile) tahkim etmiş hem de Paşinyan yönetimine kime güvenmesi/güvenmemesi gerektiği noktasında mesaj/ders vermiştir.[9] 9 Kasım gecesi Rusya’nın ara buluculuğunda Azerbaycan ve Ermenistan arasında imzalanan ateşkes antlaşmasının sonrası savaşın ve mağlubiyetin tüm faturası Paşinyan’a kesilmiştir. Halk sokaklara dökülmüş, parlamento binası basılmıştır. Ülke içinden çıkılması güç bir siyasi türbülansın içine girmiş, ordu Paşinyan’ı istifaya çağırmıştır. Buna karşılık Nikol Paşinyan ise Genelkurmay Başkanı Onik Gasparyan’ı görevden aldığını açıklamıştır. Muhalefet, ordu ve devlet başkanı istifa ve erken seçim çağrılarına başlamıştır. En nihayetinde Paşinyan erken seçim çağrılarına kayıtsız kalamayarak 20 Haziran 2021’de ülkenin erken seçime gideceğini duyurmuştur. Yaklaşık beş hafta sonra 25 Nisan’da yeniden aday olabilmek amacıyla da istifa etmiştir.

4. 2021 parlamento seçim sonuçları nelerdir?

20 Haziran 2021’de yapılan parlamento seçimlerinde 26 siyasi parti (22 parti ve 4 ittifak) katılmıştır. Başbakanlık adayları arasında dört isim diğerlerinden daha çok öne çıkmıştır: Başbakan vekili Nikol Paşinyan, Ermenistan’ın ilk cumhurbaşkanı Levon Ter-Petrosyan (aynı zamanda Paşinyan’ın bir zamanlar desteklediği lider), eski cumhurbaşkanı Robert Koçaryan ve 2018’de iktidardan uzaklaştırılan Serj Sarkisyan. İçlerinden ikisi (Koçaryan ve Sarkisyan) ittifak (sırasıyla “Ermenistan İttifakı” ve “Onurum Var İttifakı”) ile katılırken Ter-Petrosyan (Ermeni Ulusal Kongre Partisi) ve Paşinyan (Sivil Sözleşme Partisi) seçimlere müstakil olarak girmiştir. Hem miting hem de anket sonuçları göz önünde bulundurulduğunda bu dört isimden ikisi diğer adaylardan daha ağır basmıştır:[10] Paşinyan ve Koçaryan.

Anket sonuçları çeşitlilik göstermekle birlikte meydanlara bakıldığında Paşinyan’ın kazanacağı ancak Kadife Devrim’de aldığı oy oranının altında kalacağı tahmin edilmiştir. Paşinyan her ne kadar Karabağ’ı kaybeden lider olarak görülse de ordunun istifaya çağırdığı süreçte halkın meydanlarda Paşinyan’a verdiği destek aslında ciddi bir potansiyelin halen daha korunduğunun göstergesi olmuştur. Özellikle son dönemde esir değişimleri konusunda yaşanan gelişmelerin Paşinyan’ın hanesine olumlu yansıması da seçim öncesi süreci belirleyen önemli dinamikler arasında yer almıştır.

Ermenistan Merkezi Seçim Komitesinin elektronik olarak elde ettiği formlar üzerinden ilan ettiği ilk sonuçlara bakıldığında 2 milyon 255 bin 475 seçmenden yalnızca 1 milyon 107 bin 316’sının oy kullandığını görülmektedir.[11] Diğer bir tabirle seçimlere katılım yüzde 49 civarında gerçekleşmiştir. Paşinyan’ın Sivil Sözleşme Partisi toplamda oyların yüzde 55’ini alarak seçimlerden birinci parti olarak çıkmıştır.[12] Toplamda 605 bin 741 oy alan Sivil Sözleşme Partisi hükümeti kuracak çoğunluğu da haiz olmuştur.[13] Seçim öncesi anketlerde ve meydanlarda öne çıkar bir diğer aday olan eski cumhurbaşkanı Robert Koçaryan ve önderliğini yaptığı Ermenistan İttifakı 224 bin 678 oy ile yüzde 20,4’te kalmıştır.[14] Ermenistan İttifakı’nı Sarkisyan’ın Onurum Var İttifakı yüzde 5,2 oy oranı ile takip etmiştir.[15] Onurum Var İttifakı’nın normal şartlarda yüzde 7 barajını geçemediği için Meclise girememesi gerekse de Anayasa’ya göre en az üç partinin Parlamentoda yer alması gerektiğinden koltuk hakkı kazanmıştır.[16] Daha önceki seçimlerde muhalefet kanadını oluşturan Müreffeh Ermenistan Partisi ve Aydınlık Ermenistan Partisi yüzde 5 barajının altında kalarak Meclise girememiştir. Böylelikle önümüzdeki dönemde Ermenistan Parlamentosunun yalnızca üç parti etrafında şekilleneceği ve Paşinyan’ın Meclisteki baskın konumunu sürdüreceğini söylemek mümkündür.

5. Seçim sonrası Paşinyan’ın siyasetinde neler beklenmektedir?

Paşinyan seçimler sonucunda elde ettiği zaferi “Çelik Devrim” olarak nitelendirmiş, ülkede kendisine karşı siyaset yürütenlere ve İkinci Karabağ Savaşı’nın tüm hatalarını kendisine yükleyenlere açık bir mesaj vermiştir. Yaşanan tüm olumsuzluklara ve cephede alınan mağlubiyete rağmen –dahası ittifak olmadan girdiği seçimlerde– tek başına Sivil Sözleşme Partisi’nin Meclisteki koltuk sayısını koruması ve hatta arttırması (düşen oy oranına rağmen) Paşinyan’a önemli bir öz güven sağlamıştır. Bahse konu öz güven ilerleyen dönemde Erivan yönetiminin hem iç hem de dış politikasına yansıyacaktır.

Ülkedeki kutuplaşmadan ötürü siyasi istikrarın sağlanması oldukça güç görünmektedir. Bu nedenle Paşinyan yönetimi ordu ve cumhurbaşkanı ile çelişen siyasetinde ısrarcı olmamayı düşünebilir. Aynı bağlamda Moskova’yı doğrudan karşısına almayarak daha dengeli bir dış politika tercih edebilir. Aksi halde “Çelik Devrim” söyleminin altında yatan öz güven ile atılacak provokatif adımlar ve izlenecek yanlış politikalar halihazırda türbülans içerisinde bulunan ülkede istikrarın sağlanmasını daha da zorlaştıracaktır. Son olarak Paşinyan yönetiminin Karabağ konusundaki diskuru ve Azerbaycan-Türkiye yaklaşımı değişmeyecektir. Zira halk yenilgiyi kabul edememiş ve Türklere karşı tutumun değişmemesinden yanadır. Paşinyan’ın bu noktada siyasi hesaplar çerçevesinde Azerbaycan ve Türkiye ile normalleşmeye gitmek yerine her iki ülkeyi de yalnızlaştıracak ve Bakü’nün meşru kazanımlarını gölgeleyecek diplomatik yollar arayışında olacağı tahmin edilmektedir.

[1] Simon Hoellerbauer, “Armenia and the Velvet Revolution: The Merits and Flaws of a Protest-based Civil Society”, FPRI, 19 Şubat 2019, https://www.fpri.org/article/2019/02/armenia-and-the-velvet-revolution-the-merits-and-flaws-of-a-protest-based-civil-society, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[2] Hoellerbauer, “Armenia and the Velvet Revolution”; Darin Graham, “Armenia Election: Who is Nikol Pashinyan?”, Euronews, 10 Aralık 2018, https://www.euronews.com/2018/12/09/armenia-election-who-is-nikol-pashinyan-and-what-s-at-stake-in-the-vote, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[3] Макс Седдон, “Как Никол Пашинян Пришел к Власти в Армении”, Ведомости, 8 Mayıs 2018, https://www.vedomosti.ru/politics/articles/2018/05/08/768957-pashinyan-prishel-vlasti, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[4] Сергей Леонов, “Как Джордж Сорос Управляет Политикой Армении”, Ura.ru, 6 Ekim 2020, https://ura.news/articles/1036281230, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[5] Soros Vakfı, Paşinyan’ın “ajitasyon makineleri” olarak görev yapan gazetecilere büyük yatırımlar yapmıştır. Bkz. Леонов, “Как Джордж Сорос Управляет Политикой Армении”.

[6] Ashot Gazazyan, “Как Премьер Пашинян Строит Армению, Свободную от Коррупции”, DW Новости, 31 Ağustos 2018, https://bit.ly/2T3e5SN, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[7] Mehmet Çağatay Güler, “Karabağ’ın Özgürleştirilmesi ve Sahadaki Yeni Denklem”, SETA Perspektif, Sayı: 301, (Kasım 2020).

[8] Güler, “Karabağ’ın Özgürleştirilmesi ve Sahadaki Yeni Denklem”.

[9] Güler, “Karabağ’ın Özgürleştirilmesi ve Sahadaki Yeni Denklem”.

[10] “Опрос Показал, Сколько Людей Поддерживают Пашиняна и Кочаряна”, РИА Новости, 5 Haziran 2021, https://ria.ru/20210605/opros-1735832861.html, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[11] “Information on Voting Results of the Elections to the National Assembly of RA, June 20^th , 2021 (Preliminary) (Received in an Electronic Form)”, Central Electoral Commission of Armenia, https://res.elections.am/images/doc/reg20.06.21_en.pdf, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[12] “Information on Voting Results of the Elections to the National Assembly of RA, June 20^th , 2021 (Preliminary) (Received in an Electronic Form)”.

[13] “Information on Voting Results of the Elections to the National Assembly of RA, June 20^th , 2021 (Preliminary) (Received in an Electronic Form)”.

[14] “Information on Voting Results of the Elections to the National Assembly of RA, June 20^th , 2021 (Preliminary) (Received in an Electronic Form)”.

[15] “Information on Voting Results of the Elections to the National Assembly of RA, June 20^th , 2021 (Preliminary) (Received in an Electronic Form)”.

[16] “Armenian ex-President Sargsyan’s Bloc Refuses to Recognize Parliamentary Election Results”, TASS, 21 Haziran 2021, https://tass.com/world/1305445, (Erişim tarihi: 22 Haziran 2021).

[UHA Haber Ajansı, 05 Temmuz 2021]