Analiz: Soykırım suçu siyasallaştırılmamalı!

Geçtiğimiz günlerde, euobserver’da “The EU’s unwavering support for Rwanda must end now[1],” (Tr. AB’nin Ruanda’ya Koşulsuz Desteği Artık Sona Ermelidir) başlıklı makaleleri ile Kristof Titeca and Eric Kennes dikkat çekmiştir. Başlığından da anlaşılacağı gibi, makalede AB üye devletlerinin ve kurumlarının açıkça eleştirildiği görülmektedir.

Makale, Ruanda’nın M23[2] isyanını destekleyerek Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin doğusunda yer alan Goma’yı ele geçirmesi ve bölgedeki çatışmayı tırmandırması üzerine Avrupa Birliği’nin politikalarını eleştirmektedir. Uluslararası ilişkiler perspektifinden bakıldığında, bu durum güç politikaları, çıkar çatışmaları ve uluslararası normların ihlâli bağlamında önemli bir örnek teşkil etmektedir.

26 Ocak’ta M23, Ruanda ordusunun desteğiyle Goma’yı ele geçirmiştir. Birleşmiş Milletler (BM) raporları, Ruanda’nın M23’e 3.000-4.000 asker ve doğrudan askeri yardım sağladığını doğrulamaktadır. Söz konusu destek, 2021 yılından beri genişleyen isyanın Bukavu’ya ilerlemesiyle DKC’de potansiyel bir ilhaka işaret etmektedir. Başka bir değişle, sayılarla ifade edilmesi gerekirse, iki milyon insanın yerinden edilmesi, insani krizi derinleştirdiği olarak yorumlanabilir.

Makalede, AB’nin ise Ruanda’ya yönelik tutumunda tutarlı politikalar izlemekten uzak bir performans sergilendiği ortaya konmaktadır. 2022 ve 2024’te Avrupa Barış Fonu aracılığıyla Ruanda ordusuna Mozambik’teki barış operasyonları için 40 milyon Euro sağlanmış; ancak bu yardımın DKC’deki savaşı finanse ettiğine dair eleştiri sesleri yükselmiştir. Ayrıca, 2023 yılındaki 900 milyon Euroluk Global Gateway yatırımı ve 2024’teki kritik mineraller için bir mutabakat imzalanmıştır. Bahsi geçen anlaşmalar, Ruanda’nın M23’e desteğinin bilindiği bir dönemde yapılarak DKC’de protestolara yol açmış ve AB’nin bölgedeki meşruiyetini zedelemiştir.

Uluslararası Tepkiler ve Çifte Standartlar

2012 – 2013 tarihlerinde M23’ün Goma’yı ele geçirdiğinde AB ve üye devletler yardım kesintileriyle sert tepki vermişti. Ancak bu kez, Belçika, Almanya ve Birleşik Krallık dışında somut adım atılmamıştır. Fransa ise TotalEnergies’in Mozambik’teki 20 milyar Euroluk gaz projesini koruma amacıyla Ruanda’ya desteği sürdürerek yaptırımları engellemiştir. Makale, AB’nin Ukrayna’daki ihlâllere verdiği tepkiyle kıyaslandığında DKC’deki etkisizliğini çifte standart olarak nitelemektedir.

Makalede belirtildiği gibi, Ruanda, Afrika’nın “Singapur’u” olma hedefiyle sağlık gibi alanlarda gelişim sağlamış ve barış gücü katkılarıyla uluslararası desteği kazanmıştır. AB ve özellikle Fransa, ulusal çıkarlarını (enerji güvenliği, mineral erişimi) önceleyerek Ruanda’ya ayrı bir önem vermektedir.

Fransa’nın Ruanda’yı kayırmasının yanı sıra, AB’nin uluslararası hukuku koruma ve insani krizleri önleme konusundaki başarısızlığı, liberal normlarla çelişmektedir. Fransa’nın 1994 soykırımından kalan suçluluk kompleksi, AB’nin Ruanda’ya yönelik eleştirel yaklaşımını yumuşatmaktadır.

Makalede, mevcut durumun DKC-Ruanda sınırında “Kırım benzeri” bir değişikliğe yol açabileceği ve Afrika’da irredantist hareketleri tetikleyebileceği de belirtilmiştir. AB’nin anlaşmalardaki şartları uygulamaması, bölgedeki otoritesini daha da zayıflatma ihtimali ve Batı karşıtı hükümetlerin yükselişine zemin hazırlayabilmesi de makalede bahsedilen diğer önemli konulardandır.

Makale, AB’nin Ruanda’ya net bir tavır almasını ve mevcut anlaşmaları sona erdirmesini önermektedir. AB’nin Ruanda politikası, uluslararası hukuk ve meşruiyet bağlamında pragmatist bir mücadeleyi açıkça ortaya koymaktadır. AB’nin etkisizliği, Orta Afrika’daki çatışmayı daha da körükleyebilecek ve AB’nin küresel güvenilirliğini riske atabilecektir. Bu, uluslararası sistemde normlar ile güç politikalarının çatıştığı başka bir örneği daha gözler önüne sermektedir.

Ruanda Soykırımı’nın Kısa Tarihçesi

Ruanda Soykırımı, 6 Nisan 1994’te Ruanda Devlet Başkanı Juvénal Habyarimana’nın uçağının şaibeli düşüşü ile tetiklenen ve yaklaşık 100 gün içinde 800.000 ila 1 milyon Tutsi ve ılımlı Hutu’nun katledilmesiyle sonuçlanan bir katliamdır. Ancak bu olay, tek başına bir neden değildir. Uzun süredir biriken tarihsel, sosyal ve politik dinamiklerin bir sonucudur. Uluslararası ilişkiler perspektifinden bakıldığında, soykırımın temel nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz:

Ruanda, önce Almanya (1890-1916) ve ardından Belçika (1916-1962) tarafından sömürgeleştirildi. Belçika yönetimi, Tutsi azınlığı (nüfusun yaklaşık %14’ü) Hutu çoğunluğuna (%85) karşı kayırarak, etnik kimlikleri katı bir şekilde ayrıştırdı ve Tutsi’leri yönetimde üstün pozisyona getirmiştir. Bu, “Hamitik ideoloji” adı verilen ve Tutsi’lerin daha “üstün” bir ırk olarak görüldüğü sömürgeci bir politikadır[3].

1930’larda Belçika, kimlik kartlarına etnik kökeni zorunlu hale getirmiş, bu da etnik ayrımların kalıcı olmasına neden olmuştur. 1959’daki Hutu ayaklanması ve 1962’de bağımsızlığın kazanılmasıyla Hutu’lar iktidara gelmiş, ancak bu kez Tutsi’lere karşı ayrımcılık başlamıştır. Bu tarihsel miras, etnik gerilimi soykırıma zemin hazırlayan ana faktörlerden biri haline getirmiştir[4].

Paul Kagame

1990’da, Uganda’da sürgünde yaşayan Tutsi kökenli Ruanda Yurtsever Cephesi (RYC), Paul Kagame liderliğinde Ruanda’ya saldırarak iç savaşı başlatmıştır. Hutu hükümeti, bu tehdidi kullanarak Tutsi’leri “iç düşman” olarak propaganda malzemesi haline getirmiştir[5].

Yukarıda ele aldığımız konudan ayrı olarak değerlendirilmesi gereken bir diğer husus da euobserver’ın tarafsızlığıdır. İnternette euobserver ile geniş çaplı bir araştırma yapıldığında, yayın organını “kâr amacı gütmeyen” bir kuruluş olduğu görülebilmektedir. Buradan yola çıkarak, tarafsız ve demokratik bir çizgide bulunduğunu düşünmek doğaldır. euobserver isimli yayın kuruluşu, genellikle AB yanlısı tutumu ile ön plana çıkmaktadır.

Tabii bu durum AB tarafından da memnuniyetle karşılanmaktadır. Ancak yukarıda değerlendirdiğimiz haber göz önünde bulundurulduğunda, AB kuruluşlarının ve AB üye devletlerin eleştirildiğini görebiliyoruz. Yine de euobserver’ın “tarafsız ve demokratik” duruşunu AB ekseninde sınırlı seviyede tutulduğunu belirtmek yerinde olacaktır.

Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin uzun zamandır AB’nin, özellikle de Fransa’nın para ve askerle beslediği Ruanda tarafından taciz edildiği internette ancak derinlemesine bir araştırma yapıldığı zaman görülebilmektedir. AB’nin “can kaybı sayısı” temelli bir tepki vermek mekanizması olduğu Filistin katliamları sırasında da açıkça görülmüştür.

euobserver isimli yayın kuruluşunun da bu sürece katkı verdiğini belirtmek yanlış olmayacaktır. Yeteri kadar kişi hayatını kaybetmez, haksızlığa ve tecavüze uğramazsa, zulmün üzerinden belirli bir süre geçmezse, söz konusu “sorun”un bir değeri de yoktur. Ancak, konunun “geç değerlendirildiğine” yönelik eleştirilerin önüne geçmek için “tarafsız ve demokratik” AB zihniyeti, euobserver’ın kendini “ölçülü derecede” eleştirmesine izin vermiştir.